بازدارندگی چند وجهی ایران در خلیج‌فارس
به گزارش «راهبرد معاصر»؛ برای ایران حفاظت از مرزهای دریایی و زیرساخت‌های صنعتی، نظامی و نفتی آن در امتداد خط ساحلی ضرورتی ژئواستراتژیک است. هرچند کوه‌های زاگرس در تاریخ به عنوان مانعی طبیعی در برابر حملات زمینی عمل کرده‌اند، اما فناوری‌های نظامی مدرن نیاز به لایه‌های دفاعی بیشتری دارند.
با توجه به افزایش خصومت اسرائیل و فشار برای رویارویی مستقیم میان محور تل آویو- واشنگتن و جمهوری اسلامی ایران، ارزیابی راهبرد بازدارندگی تهران در منطقه حیاتی شده است.
ایران پیش‌تر برای افزایش توانایی خود در استفاده از تنگه هرمز به عنوان اهرم ژئوپلیتیکی و مذاکره، خط لوله گوره- جاسک را افتتاح کرد
گرچه حمله مستقیم آمریکا به ایران اولویت راهبردی برای واشنگتن نیست، اما افزایش فشار از سوی تل‌آویو می‌تواند تغییر موضع آمریکا را به همراه داشته باشد که این موضوع با استقرار مجدد تجهیزات نظامی در جزیره «دیگو گارسیا» مشهود است.
ابعاد توان نظامی ایران
خلیج فارس از اهمیت راهبردی و اقتصادی در جهان برخوردار است. موقعیت جغرافیایی ایران در امتداد این کریدور حیاتی و در یکی از مهم‌ترین نقاط جهان برای ترانزیت انرژی و تجارت دریایی، برتری راهبردی به تهران می‌دهد.
ایران دارای سامانه‌های ضد دسترسی/منع منطقه (A2/AD) است، یعنی مجموعه‌ای از قابلیت‌های نظامی را توسعه داده و مستقر کرده است که برای جلوگیری یا بازدارندگی نیروهای متخاصم از ورود به منطقه‌ای خاص (ضد دسترسی) مانند تأسیسات دریایی یا هوایی ایالات متحده که به خط ساحلی ایران نزدیک می‌شوند یا از مسیر تنگه هرمز عبور می‌کنند، مؤثر هستند.
از نظر عملی، موضع A2/AD ایران شامل موشک‌های بالستیک و کروز برد متوسط و بلند است که می‌توانند پایگاه‌ها، کشتی‌ها یا زیرساخت‌های دشمن را در سراسر منطقه مورد حمله قرار دهند. سامانه‌های دفاع هوایی که برای بازدارندگی یا خنثی کردن تهاجمات هوایی طراحی شده‌اند، مین‌های دریایی، زیردریایی‌ها و کشتی‌های تهاجمی سریع با هدف تهدید ترافیک دریایی در تنگه هرمز و مجموعه‌ای از رادارها، پهپادها و ابزارهای جنگ الکترونیکی که برای نظارت و ایجاد اختلال در فعالیت‌های دشمن استفاده می‌شود.
ایران پیش‌تر برای افزایش توانایی خود در استفاده از تنگه هرمز به عنوان اهرم ژئوپلیتیکی و مذاکره، خط لوله گوره- جاسک را افتتاح کرد. این زیرساخت راهبردی، نفت خام را از مناطق تولید داخلی به‌طور مستقیم به خلیج عمان منتقل می‌کند و عملاً تنگه را دور می‌زند.
با فعال کردن صادرات از مسیر آب‌های فراتر از نقطه تنگ، این خط لوله به ایران اجازه می‌دهد تا تأثیر محاصره احتمالی بر صادرات نفت خود را کاهش دهد و در عین حال گزینه مختل کردن محموله‌های رقیب از تنگه هرمز را در دسترس داشته باشد.
تهران عملاً از جنگ با صدام برای تقویت توان رزمی خود استفاده و نیز مداخلات نظامی ایالات متحده در عراق، افغانستان و بالکان را از نزدیک رصد کرد تا زیرساخت‌های دفاعی خود را در پاسخ به الگوهای عملیاتی واشنگتن تطبیق دهد. سازگاری‌های ساختاری اولیه مبتنی بر تجربه به‌دست‌آمده از عملیات هوایی ایالات متحده در عراق بود که زیرساخت‌های راهبردی، مانند شبکه‌های مخابراتی، به طور سیستماتیک مورد حمله قرار گرفت و از کار افتاد.
نیروی دریایی ایران راهبردهای پدافند غیرعامل را توسعه داد که برای استفاده از جغرافیای مساعد کشور برای تضمین تداوم عملیات حتی پس از حمله‌ای بالقوه در مقیاس بزرگ طراحی شده بود.
پدافند غیرعامل به اقدامات حفاظتی غیر تسلیحاتی اطلاق می‌شود، مانند سکوهای مخفی در امتداد خط ساحلی ناهموار ایران و شبکه‌ای از تونل‌ها و سنگرهای زیرزمینی که در داخل این ویژگی‌ها ساخته شده‌اند.
مقام‌های نظامی ایران با پیش‌بینی احتمال حمله هوایی از سوی عوامل خارجی، ساختار فرماندهی خود را غیرمتمرکز کردند. این موضوع به توسعه طرح موسوم به «دفاع موزاییکی» منجر شد که هدفش افزایش انعطاف‌پذیری سامانه فرماندهی و کنترل ایران در برابر حمله خصمانه است.
نیروی دریایی ایران راهبردهای پدافند غیرعامل را توسعه داد که برای استفاده از جغرافیای مساعد کشور برای تضمین تداوم عملیات حتی پس از حمله‌ای بالقوه در مقیاس بزرگ طراحی شده بود
در سطح نیروی دریایی، این راهبرد شامل پنهان کردن کشتی‌های حمله سریع در پناهگاه‌ها و ورودی‌های ساحلی است که امکان جابجایی آن‌ها را در صورت حمله فراهم می‌کند. این شناورها از قبل برای عملیات در مناطق مشخص، تعیین شده‌اند و از تداوم مأموریت حتی در صورت به خطر افتادن ساختار فرماندهی مرکزی اطمینان حاصل می‌کنند.
سیاست‌های تلافی جویانه همچنین شامل تمرین هدف قرار دادن کشتی‌ها در خلیج فارس است که در پاسخ به حملات عراق در جنگ نفتکش‌ها (۱۹۸۴-۱۹۸۸) آغاز شد. در آن زمان، فقدان موشک‌های ضدکشتی مؤثر ایران، آن را به توسعه تاکتیک‌های بدیع و غیرمتعارف واداشت که بسیاری از آن‌ها همچنان جزو روش‌های عملیاتی نیروی دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است. این موارد شامل استفاده از زیردریایی‌های کوچک، استقرار گسترده مین‌های دریایی، و تاکتیک‌های ازدحام در مقیاس بزرگ شامل کشتی‌های حمله سریع بود.
به تازگی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از قابلیت‌های دریایی جدید خود مانند ناو جنگی مجهز به موشک‌های برد ۶۰۰ کیلومتر رونمایی کرده است.
چنین راهبردهای دریایی نامتقارنی، پایه‌ای ایجاد کرد که به دکترین مدرن تهران درباره جنگ نامتقارن تبدیل شد و عناصر عملیاتی به سبک چریکی را دربر می‌گیرد. ایران همچنین دارای شبکه نظارتی یکپارچه متشکل از حسگرهای الکترواپتیکی، سامانه‌های رادار و صوتی، همراه با ناوگان رو به گسترش پهپادها با برد 2 هزار کیلومتری بوده که اکنون به شدت به‌وسیله قابلیت‌های هوش مصنوعی ارتقا یافته است.
این تجهیزات اهداف متعددی را دنبال، در صورت توقیف کشتی‌های ایرانی به‌وسیله قدرت‌های متخاصم خارجی هدف‌گیری بی‌درنگ برای حملات تلافی‌جویانه را امکان‌پذیر می‌کنند و می‌توانند ممنوعیت‌های کوتاه‌مدت را با هدف شناسایی فناورانه تجهیزات نظامی و تجاری غربی تسهیل کنند.
در حالی که مشخص نیست روسیه یا چین به‌طور مستقیم برای دفاع از ایران در صورت حمله مداخله کنند، مانور دریایی مشترک اخیر «کمربند امنیتی دریایی ۲۰۲۵» موقعیت دفاعی ایران و شراکت‌های راهبردی این کشور را تقویت کرده و قدرت و توانایی عملیاتی آن را به نمایش گذاشته است. البته حمایت غیر مستقیم، مانند تهیه تسلیحات یا ارائه اطلاعات نباید به عنوان کمک بالقوه از سوی این قدرت‌ها رد شود.
سال گذشته تهران چندین رزمایش نظامی برای ارزیابی ظرفیت و سرعت عملیاتی خود (مانند انتقال سریع نیروها و تجهیزات) انجام داد. علاوه بر رزمایش دریایی با روسیه و چین، رزمایش‌های مختلفی با هدف آزمایش توان دفاعی ایران در برابر حملات هوایی برگزار شده است. آن‌ها تلاش خود را برای افزایش ظرفیت دفاعی تأسیسات هسته‌ای این کشور مانند رآکتور اراک در خنداب، نطنز و فردو که محتمل‌ترین هدف حمله آمریکا-اسرائیل هستند، متمرکز کردند.
نتیجه‌گیری
سال گذشته ایران آزمایش‌های نظامی متعددی را با هدف کاهش خطر احتمالی حمله آمریکا-اسرائیل انجام داد. با افزایش نیروهای نظامی ایالات متحده در دیگو گارسیا و گسترش حضور آن‌ها در کشورهای همسایه مانند ارمنستان، تهران به طور فزاینده‌ای نگران امنیت خود شده است.
دکترین دفاعی ایران به طور خاص برای غلبه بر نابرابری فناوری با قدرت‌های غربی مانند واشنگتن و تل‌آویو طراحی شده که دارای توانایی انتقام‌جویی سریع است. با وجود این، مانورهای نظامی ایران و ایالات متحده احتمالاً صرفاً به عنوان نمایش قدرت عمل کنند، زیرا مذاکرات جاری در پشت صحنه انجام می‌شود. با وجود این، نباید نفوذ اسرائیل بر دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا را با توجه به تحولات پیچیده روابط راهبردی آن‌ها دست کم گرفت.
علاوه بر این، تهران برای تقویت روابط با کشورهای همسایه تلاش کرده است آن‌ها را از دراختیار گذاشتن حریم هوایی یا پایگاه‌های خود برای حملات علیه ایران منصرف کند. تهران همچنین تهدید کرده است تأسیسات حیاتی این کشورها را در تلافی هرگونه حمله به قلمرو خود هدف قرار خواهد داد؛ به‌ویژه با حمله به میادین نفتی خلیج فارس که می‌تواند شوک در بازارهای جهانی نفت و گاز ایجاد کند و بر غرب و پادشاهی‌های خلیج فارس تأثیر بگذارد.